«Соңғы оқыған романым – «Абай жолы»

Мына бейшараның журналистика мен футболдан басқа жазатыны жоқ екен деп қалмаңыздар. Бірақ ауылдағы братандарша айтсақ, амал который!

Өзім 8-9 сыныптардан бастап журналист болуды, КазГУ-дың журфагына түсуді армандап, ақыры сол факультетте 4 жыл темір етіктен тебендей қалғанша тозып жүріп бітіріп шыққан соң, журналист мамандығы (ұғымы) маған аса қадірлі (пафос айтты деп сөге беріңіздер). «Жетелі елдің жетекші арнасында» (жарнамадағы сөз ғой) жұмыс істеймін ғой.  Тәжірибеден өтуге, стажировкаға студенттер көп келеді. Сөйлесемін, бірге асханға барып шәй ішемін, ақырында не оқып жатқанын сұраймын. Бір журналист ағамыздың жұмыс іздеп келген журналистен соңғы оқыған он романының тізімін сұрайтынын естіген едім. Сол кісі сияқты (он роман болмаса да) соңғы оқыған романын сұраймын. Ең көп еститін жауабым – «ең кейінгі оқыған романым – Абай жолы». Тура сол томардай «Абай жолымен» басына қойып қалғым келеді. Құдай-ау, «Абай жолы» оныншы класта оқылатын дүние ғой! Қайталап оқып жатсаң, бір сәрі!  3-4 курста оқитын студент «Абай жолын» енді оқып жатса, жетіскен екенбіз-ей!..

«Ештеңе оқымай-ақ журналист болуға болады, жүр ғой анау да!» Студенттер солай ойлайтын сияқты. Басқасын білмеген соң, сүйікті ақынын сұрасаң, Мұғағалиды, жазушысын сұрасаң Әуезовты айта салатын тележүргізуші һәм әншіден үлгі ала ма, білмеймін.

Құдай біледі деп айтайын, мұндай сорлы журналистика Қазақстанда бұрын-соңды болмаған шығар. Пыжалыста, «соңғы оқыған романым – «Абай жолы» деп айтпаңдаршы, 3-4 курс студенттері! Менен басқа ешкім естімей-ақ қойсын.

 

Досмұхамедов және қазақы понт

Мәжіліске барған министр Досмұхамедов ешкімнің қиялына келмейтін ой айтыпты. Темірхан көкемнің көксегені – қазақ футболын Азияға оралту екен. Ал керек болса!

Қазақстан футбол федерациясын 2002 жылы  УЕФА-ға (Еуропа футбол қауымдастығы) өткізген әйгілі Рахат Әлиев болатын. Осы ісі үшін алғыс айту керек шығар (ешкім естіп қоймасын тағы). Ал Досмұхамедов болса, Азияға оралсақ, ғажап боларына кәміл сенетін сияқты. Министрдің ұсынысын белгілі спорт журналисі Несіп Жүнісбайұлы қос қолдап қуаттапты (баспасөзден оқыдық). Ал меніңше, Азия футбол одағына оралу – ақымақтық. Неге?

Біріншіден –  Азия футболы Еуропа футболына қарағанда көш кейін. Бұған дәлел іздеп жатудың қажеті жоқ шығар. Сондықтан, футболы әлі даму үстіндегі «аймаққа» қайтқаннан тек ұтыламыз. «Мерседестен» түсіп, «Москвичке» мінген сияқты. Иә, рас, біз қазір Еуропа алаңдарында тек масқара боп ұтылып жүрміз. Мейлі, есесіне, Германия, Англия сияқты футбол державаларымен кездесулер – үлкен сабақ, тәжірибе. Ал Азияда қалай болар еді? Әрі кетсе Жапнония, Қатармен ойнайсыз. Немесе Кореямен. Кәрістер қайда, немістер қайда? Тек қазіргі ащы жеңілістердің пайдалы жақтарын үйрене жүру керек. Футболы озық елдердің жеңіске жеткізетін тактикаларын, жаттығу ерекшеліктерін, доппен жұмыс істеу өнерін үйрене жүру керек. Ол үшін ұлттық құрамада орыстың өнерін үйренгісі келген Абай сияқты, от қарулы болғысы келген Ораз-Мұхаммед сияқты қазақ жігіттері көп болса, шіркін!  Сосын… Өзбекстан сияқты елдер УЕФА-да болуды армандайдыі. Бәс тіге аламын.

Екіншіден – Несіп ағамыздың айтуынша, УЕФА-ға өту қазақ футболын 100-150 жылға кейін шегеріп тастапты. Неге, Құдай-ау? Себебі, «доп тебетін елдердің ұлы мақсаты әлем чемпионатына бару» дейді Жүнісбайұлы. Рас, Азияда болсақ, әлем біріншілігіне бару мүмкіндігі артады.  Бірақ әлем чемпионатына Азиядан барып жатқандардың ахуалы қалай? 2002 жылы өз жерінде жарылай финалға жеткен кәрістерден басқа кім бар, жүлдеге іліккен? Оның өзіне төрешелердің көп көмегі тиді. (1/8 финалдағы Италиямен, 1/4 финалдағы Испаниямен ойынды өз басым әлі ұмытқам жоқ) Әлсізді жеңіп, әлем чемпионатына қатысқанша, әлдімен ойнап, бел бекіткен әлде қайда жақсы. Францияны жеңіп барып әлем чемпионатына қатыссаң, арман бар ма? Мысалы, кезінде Азияда болған түріктерді неге көрмейміз? Сондықтан, әлем чемпионатына баруды армандасақ, жеңілдің асты, ауырдың үстін қиялдамай-ақ қояйықшы.

Үшіншіден – УЕФА құрамында болу – ел клубтарына пайдалы. Чемпиондар лигасы, Еуропа лигасы турнирлеріне қатысу – біздің клубтардың да тәжірибесін арттырады. «Бунедкормен» немесе «әл-Ахлимен» он рет ойнағаннан «АЗ Алкмармен» бір рет онаған әлде қайда артық. Ал біздің клубтардың дамығаны – ұлттық құраманың пайдасы. Бізде мықты клубтар пайда болғанда ғана мықты құрама қалыптасады.

Қысқасы, Азияға ораламыз деген әңгіме – бір сәттік абыройды  ғана ойлаған адамдардың ақсақ (асқақ емес) арманынан,  «біздің құрама әлем чемпионатына қатысады» деп жыыыыртылыыыыып жүруге керек  понт үшін туған даурықпа деп білемін.  Министр мырза Азиядағы жыртық жеңістермен көп «ауырмаса» екен деп тілеймін.

 

Ауылды сағынғанда… (бірінші бөлім)

Қазет-жұрнал оқып отырып, әрүрлі кісілердің сұхбатын оқисың ғой. Әрқайсысы әртүрлі нәрсені айтады, әрқайсысы әрүрлі нәрсеге бас ауыртады. Әртүрлі кәллә, қысқасы. Бірақ бәрі дерлік бір тақырыпқа соқпай кетпейді. Ауылға! Бәрі ауылды сағынады. Балалық шағын еске алады. Бірі тезектің иісін аңсайды, бірі тандыр нан жегісі келеді, біреуі есекпен көкпар тарқанын еске алады деген сияқты. Сосын менен ешкім сұхбат алмаса да, бүгін отырып алып бір ауылды сағынайыншы деп, сағындым ақыры. Бала шақтан еске түскендері (ретті-ретсіз) былай.

1. Теледидар. Өзі төртбұрышты, “Рекорд”. (кейіннен біздің үйде “Электроника” дейтін кебежедей біреуі де болды). Үстінде үнемі ақ мата жабылып тұрады. Матаның үстінде – ішінде жасанды гүлі бар шыны құмыра. Құмыра мен мата тек түнде (кешке), атам “Время” көрер кезе ғана алынады. Өзі екі-үш канал көрсетеді ауылда. “Қазақстан”, “Өзбекстан-1” және “ОРТ”. (тоқсаныншы жылдардың бас кезі). Өз бетіңмен тд қоссаң, жазаланасың. Тоққа түсіп қалуың мүмкін немесе күйдіресің телевизорды. “ОРТ” көру үшін антеннаны батысқа, “Өзбекстанды” қарау үшін шығысқа бұру керек. Антенна дегенің жарты километр жерде – мал қора жақта тұрады. Бұрағанда каналдың жақсы көрсеткенін-көрсетпегенін қарап тұру керек. Ағаң антеннаны бұрайды, сыртта тағы біреу жүреді. Оның міндеті – терезеден “жақсы көрсетті ме?” деп сұрау, сен тд алдында отырып, жауап беруің керек, “тағы сәл бұра” деген сияқты. Терезе алдындағы бұл хабарды аненна бұрағышқа жеткізеді. Ағаң ашуланып (антенна жерге қатып қалған, темір – суық), өкіметті сыбап алып, тағы бұрайды… Қысқасы, үш адам әуре.
2. Сиыр бағу Біздің үйде бас-аяғы 12 ірі қара болды (ірі емес бұзауларды да қосқанда). Бағу – азап. Біздің жақта күн шыжып тұрады (40-45 градус). Сол ыстықта он екісін алға салып айдап кетуің керек. Түске дейін бір айналдырып келесің. Түстен кейінгісі тағы бар. Бір бакалашка су алып. Бір достарым болды, өмірі су алып шықпайды, ауыр, керексіз нәрсе көреді. Бірақ жайылымға жеткен соң үнемі жалынып су сұрап жүреді, тамақтары қурап… Сосын іш пысады. Не карта ойнайсың, не бытшыт төбелес. Ересек балалар ұсақтарды бір-біріне айдап салады. Қызық керек. “Шығасың ба, мынамен?” дейді. “Шықпаймын” десең, дәу жігіт емессің (о кезде и так жігіт емессің ғой, 7-8 жасар баласың). Бірақ жігіттігіңді дәлелдеу үшін көзі тарс жұмып пергілесуді бастап кету керек. Болмаса, алдап шағыстырады. Орталарына таяқ ұстап тұрады да, “түкір” дейді, түкіріп қаласың, таяқты тартып қалғанда қарсы балаға тиеді. Сосын ал кеп төбелес! Сылтау – неге үстіме түкіресің!
3. Футбол. Бұл кешке, сиырды жайлаған соң болатын тірлік. Жыртық нәскидің сыртына Қытайдың жасыл бутсасын (біртүрлі жағымсыз иісі бар) киесің де, қою шаңның арасына қойып кетесің. Доп – резеңке. Әрі желі жоқ. Тепкенде, біреудің ішін тепкендей әсер – қолқ ете түседі. Ұшпайды. Сонда да қызық. Түнгі сағат 11-12-ге дейін ойнаған кездеріміз болды. Тас қараңғы болса да. Доп ақ түсті болғасын қуа береміз. Пасты командаласыңның даусы шыққан жаққа қарап жобалап тебе саласың. Көшеден тырақтыр, машина өтсе – рахат, қарсыластарыңның қанша адам боп ойнап жатқанын көруге мүмкіндік болады. Олар көп боп шықса, боқтықтың неше үлгілері ауада қалықтай бастайды. Аут деген ұғым жоқ. Қақпа – біреудің жейдесі немесе кәдімгі тас.

(жалғасы бар)

Кешегі матч маған ұнады

Тағы да жеңілдік. «Тағы да» деп күтпеген жеңіліс сияқты аһ ұрмай-ақ қояйықшы, омақасатынымыз ойын басталмай тұрып-ақ мәлім-тұғын. Біздің футбол құрамасын айтам. Бас бапкерді төмпештей жөнелгелі тұр деп ойламаңыздар. Маған кешегі матчтың ұнаған тұстары да бар. Айналдырған 5 ойында 14 гол жіберіп алсақ та, өзіміз әлі қарсыластарға бір доп соқпасақ та, бас бапкерімізді аяғының шуашы бар адамның нәскиін жылдам ауыстырғаны сияқты тез ауыса берсек де… бәрібір жанкүйер болып қала беремін.
Кешегі ойында мені қуантқаны мыналар еді.
1. Фархадбек Ырысметов. Былтырғы әлем чемпионаты кезінде Англия, Аргентина құрамаларының қорғаушыларын ит қып салпақтатқан Томас Мюллерді бірнеше рет (оншақты рет деп айтсақ та болатын шығар) әдемі тоқтатты. Әрине, Мюллеріңіз кеше біздің қақпаға қос доп соқты. Бірақ ол меніңше (кейбіреулер келіспеуі де мүмкін) Фархадбектің емес, орталық қорғаушылардың кінәсінен. Қысқасы, кеше Ырысметов сол қаптал қорғаушысы ретінде маған ұнады.
2. Жамбыл Көкеев. Жанкүйердің бәрі білетін, әйгілі «Уэмблидегі» ойыннан кейін бұ жігітті жұрт «жұлдыз боп кетті» деп жаратпай жүрген еді. Ойынға екінші тайма араласса да кеше жап-жақсы ойнады. Азат Нұрғалевтің орнына Жамбыл кірген соң, біздің құраманың сол қапталына жан кіргендей болды. Әлемдік футбол жұлдыздарын қия бастырмайтын, Германия құрамасының оң қапталын тас қып ұстайтын Филипп Ламды бірнеше рет кісі құрлы көрмей алдап өткені, неге тұрады! Жамбылдың сондай рейдтерінен кейін Нойердің де жүйкесі сыр беріп қорғаушыларына ренжіп жатты.
3. Давид Лория. Бұл жігіт біраз үзілістен кейін барып құрамаға оралды. Дегенмен, осы ойын Қазақстанда әзірге оның деңгейіндегі қақпашы жоғын көрсеткен сияқты. Рас, ол 4 доп жіберіп алды. Қателесті де. Дегенмен, қанша сәтте құтқарып қалды? Қанша рет Мюллердің, Өзилдің әуелеп келген пастарын орта жолдан қақшып әкетті? Сенбесеңіз, санап көріңіз.
4. Мирослав Беранек. Біздің құраманың ине-жіпткен жаңа шыққан су жаңа бапкері. Белорустармен тең түсті. Құрама тізгініндегі екінші кездесуі – кешегі. Карл Брюкнер ақсақалдың тәлімін алған бұ кісінің маған ұнағаны – ойыншыларға қорықпай ойнауды үйретіп жатқан сияқты. Доп – домалақ, алаң – тегіс, қақпа – бірдей, ойыншы саны тең, немістер де адам. Біздің жігіттер сасқалақтап ойнады, иә. Дегенмен, менің аңғарғаным сол. Және Мирослав мырза жеңілгеннен Пайперс, Шторк сияқты бар айыпты басқаға жауып жалт берген жоқ. «Ойынымыз бытшыт» деп мойындады. «Болашағымыз алда» деп көлгірсіген жоқ. Болашақтың қалай жасалатынын ойынға таңдалған ойыншылармен көрсетті. маған сенбесеңіз, кеше алаңға жалпы саны неше қазақ шыққанын санап көріңіз. Санадыңыз ба, бұрын қалай болушы еді?
Қазақстан құрамасының жанкүйері болып қала беремін.

«Үкімет қайда қарап отыр?»

Жақында Алматыда блогшылар бас қосты ғой. Білесіздер. Мен барғам жоқ. Барғандар жақсы болды деп жатыр. Дегенмен, ойға қалдырды. Мұндай жиындардың ұйымдастырылуының өзі Қазақстанда интернет-журналистиканың (деуге келсе) дамып келе жатқанынының көрсеткіші сияқты. Көргендердің айтуынша, блогшылар құрылтайына “Жас қазақ үні” газетінің бас редакторы Қазыбек Иса да барып, естігендердің айтуынша, “енді бұлар газетті ығыстырады ғой, иә?” деп сары уайымға салынып қайтқанға ұқсайды. Ығыстырса несі бар? Өз басым, бүгінгі басылымдардан оқырман ретінде түк қанағат таппаймын.
Студент кезден қалған әдетпен, апта сайын бүкіл газетерді жиып алып оқымасам, көштен қалған Үсен сияқты сезінетінмін. Осыдан біраз уақыт бұрын. Ал қазір қазақ баспасөзінің тұрақты оқырманымын деп суайт бола алмаймын. Басылымдармен арамыз “суып” кетуінің де себебі бар. Біздің газеттер – қызықсыз. Оқырманды түк тартпайды. Дизайн, сурет жағы да бар. Айқара бетке көлдей мақаланы тастай салады да, 3х4 сурет бере салады. Тақырып – шақырып тұрмайды. Тақырыптар біркелкі. “Ұлыстың ұлы күні ұлықталды”, “Биліктің кертартпа саясаты”, “Ол өлмейтін із қалдырды” «Үкімет қайда қарап отыр?»деген сияқты тақырыптарды көресің де, көңілсіз жазылған дүние екенін бірден ұғасың (айлық аздығы бөлек әңгіме). Кімге өкпелейміз, көп газеттерде мақалаға айдар қою деген ұғым әлі жоқ. Бір бетте экономикасы мен спорты қатар жүре береді. Үтір, нүкте, тырнақша дегенді орынмен пайдаланбайды. Қазақ газеттерін сатып аламын да, ішінен сауатты саяси сараптама, әдемі киноталдау, кейінгі экономикалық қадамдардың біз білмейтін құпиясы, әскери әлеуетіміз шындығында қандай деген сияқты мақалалар іздеймін. Мысал үшін айтып отырмын. Бізде ондай жоқ. Қорадан бұзауы ұрланса да бас-көз жоқ Ақорданы төпелей жөнеледі, не баласы сабақтан бес алып келсе де Елбасымыздың арқасында деп жазады. Болған нәрсені болды деп айтуда тағы мешелміз. Газеттердің іші «атам қазақ баяғыда бүйткен» деген көлгірсуге толып кетті. Атаң мықты болған шығар, бірақ біз неге қорқақпыз? Оппозициялық басылымдар тіл мәселесін биліктен көріп толғануға бар да, Бутяның қазақшасы әлі бытшыт екенін ескермейді. Қазақ газеттері әлі де ақпараттарын орыс сайттары арқылы алады. Олардың өздеріне икемдеп жазатыны анық қой. Тікелей француз, ағалшын сайттарынан аудара алатын журналистер жоқтың қасы. Орыстар Ислам терроризмі деп жазса, біздікілер де солай көкектей жөнеледі. Кеше ата-бабаң, бүгін өзің ұстанып отырған дінді әдейі лаңкестікке теліп жатқанын да түсінуге миымыз жетпей отыр…
Телевидениенің де жетісіп тұрғаны шамалы. Бүгінгі тележурналистика – шоу-бизнесті насихаттаушы құралға айналып кетті. Қазір қай телеарнаны қосып қалсаңыз да шүпірлеген “екі жұлдыздар”. Қаптаған итке көлеңке бермейтін әнші мен бақсы. Және күле береді. Ана телеарнадағыны мына телеарнадағы шақырып, қосылып күледі. Түсінбеймін, бұл қазақтың жыртыңдаудан басқа шаруасы жоқ па? Қазақтың өз басымен ойлана алғаны ешкімге керек емес, ал ойландырмаудың төте жолы – ойсыз, арсыз күлкі. Осыны сынап жатқан тірі пенде болсайшы, шіркін! Осындай жобалардың көбеюіне қазақ газеттерінің әлсіздігі де кінәлі деп білем. Баяғыда “Жас Алашта” “Өткен аптаның көрермені” деген айдар болушы еді. Сойып салатын. Ал қазіргі газеттер “Шіркін лайфтың” идеясы қайдан туындады?” деген сұраққа жауап алғанына шексіз риза. Тәуелсіз қазақ елінің Ата заңы – Конституция күні қай күн екенін білмейтін Бейбіт Қорған сияқтыларды үлгі тұтатын, сүйіп тыңдайтын қазақ жастарын өз басым еш түсіне алмаймын. Бұқаралық мәдениет деп жеңілдетіп айтқанымызбен, бұл – кәдімгі надан тобырдың көрінісі.
Осы сөздерім үшін қазақ газеттері мені халық жауы ретінде сынауы мүмкін. Мейлі. Бастысы өтірік айтып отырғам жоқ. Бізде не жайлы болса да өзіңнің жеке пікірің болғанына біртүрлі қарайды ғой. Ел сияқты сен де ойламасаң, айыпты боласың. Бүгін мейрамда жатып алып теледидар қарап, газет оқыған(сымақ) болғам (шапан кигім келмеді – күн ыстық, қымыз, шұбат ішсем дегем – қымбат, алаңға барып суретке түсуге фотоаппарат жоқ, сосын, дұрысы Наурызды үйде тойлаған деп шештім). Шынымды айтсам, соның әсерімен жазып отырмын.
Газет іздеп жүрмін. Дұрыс түсініңіздер. Оқу үшін.

Ассалаумағалейкум!

WordPress-тен блог аша алмай-ақ қойдым. Асқар Жұмаділдаевдың пікіріне келіспеске шараң жоқ сосын. «Қазақ word-қа әріп теріп үйренсе болды, компьютерді меңгердім деп ойлайды». Рас сөз ғой. Шыны керек, блогты өзімнің басым жетіп ашқам жоқ. Әйгілі Асхат Еркімбайдың қыр соңына түсіп жүріп аштырып алдым.
Блогомания кесіліне ұшырағандарға өз басым қызығамын. Сосын… өкінемін. Нұрлан Ерімбетов айтпақшы, «қазіргі қазақ журналистерінің бәрі жүйке ауру». Бұл да рас. «Егеменде» немесе «Хабарда» қызмет атқаратындардың бәрі 100 пайыз біздегі жүйені құлай сүйіп жақсы көруі мүмкін емес қой. Бірақ амал жоқ құлашты кеңге сермеп толайым табыстар туралы жазуың, сюжет жасауың керек. Кеткенде қайда барасың? Қазіргі журналистер – шынжыры жеткен жерге дейін үретін ит сияқты. Оппозициялық басылымдардың да шектеулі шеңбері бар.
Қысқасы, қазір өз ойың, жеке пікірінді жариялайтын жер жоқ. Әжетхана, қираған үй қабырғасына жазбасаңыз, әрине. Біздегі бар демократия сонда ғой, шіркін…
Журналистика – біреудің проблемасын шешіп беретін құзыретті орган емес қой. Бірақ қоғамдық пікір туғызатын, туғызып қана қоймай, оны қалыптастыратын күшке ие. Сондықтан, осы сатпақты оқып отырған қарапайым оқырманнан БАҚ өкілдеріне арыз, ой, жеке пікірлерін айта жүруден жалықпағанын қалаймын. Хат жазыңыз, пікір білдіріңіз, талап етіңіз – мемлекеттің телевизия Сіз төлеген салықтың арқасында күн көріп отыр. Сіз (оқырман, халық) талапшыл болсаңыз – бәрін де өзгеруге болады.
Басқа ракурстан қарайтын болсақ, журналистің қаламына, микрафонына байланып қалған да ештеңе жоқ негізі. Журналистер де – адам. Жұрттың мұқтажын қанағаттандырмаған жергілікті атқамінер жайлы репортажды күтіп отырып көріп, әділетсіз әкімді аяусыз жазалағысы кеп, алақанын ысқылап отырған біреу бар деп кім айтты, сізге? Олай ойласаңыз, ол – ертегі, иллюзия.
«Бізде сөз бостандығы бар ма, жоқ па, бар болса, ол қандай деңгейде?» деген сауалдар да шаршатты. Бостандық шіркін әркімнің өз ішінде болса керек, сірә. Журналистер тиісті жерде сұрақты ашық қоя алмай жүрсе немесе қарақшыны қамқоршы деп бағалап жүрсе, онда, қарапайым тыңдарман, оқырман, көрермен, сіздің де үлесіңіз бар. Неге дейсіз ғой? Сіз еден сырлау үшін алынатын бояуға ақша жинатқан мектеп директорына «әй, мұның қалай?» деп айтуға дүдәмал күй кешіп жүрсеңіз, журналистер де солай. Өзіңіз өмір сүріп отырған қоғамға көңіліңіз толмаса, айыпты айналадан емес, өзіңізден іздеген дұрыс. Сіз – осындай қоғамға лайық шығарсыз, бәлкім? Демократия орнатуды өз айналаңыздан бастаңыз.
Хабар алмасып тұрайық. Ойға алған, жазатын дүние көп. Бұл амандасуым ғой. Ассалаумағалейкум!